Botswana waa waddan ku yaal Koonfurta Afrika, oo leh taariikh iyo dhaqan qoto dheer. Waa dal caan ku ah horumarka dhaqaalaha iyo xasilloonida siyaasadeed. Aynu eegno dhowr qodob oo muhiim ah oo ku saabsan Botswana:
Taariikhda
Taariikh Hore: Ka hor gumaysiga, Botswana waxay ahayd deegaan ay ku noolaayeen qabiilooyin kala duwan, sida BaTswana.
Gumaysiga: Qarnigii 19aad, dalka waxaa galay gumaysiga Ingiriiska waxaana loo yaqaannay Bechuanaland Protectorate.
Madax-bannaanida: Botswana waxay xorowday 30-kii Sebtember 1966, waxayna noqotay Jamhuuriyadda Botswana.
Khayraadka
Dheemanka: Botswana waa mid ka mid ah soo saarayaasha dheemanka ugu badan dunida, waxaana dheemannada dalku yihiin kuwo tayadoodu sarreyso.
Daaqa iyo Xoolaha: Beeraha iyo xoolaha nool, gaar ahaan lo’da, ayaa muhiim u ah dhaqaalaha dalka.
Dalxiiska: Botswana waa mid caan ku ah dalxiiska, gaar ahaan aagga Okavango Delta iyo Makgadikgadi Salt Pans, oo ah goobaha ugu quruxda badan ee dalxiiska dhanka duurjoogta ah.
Dadka
Qabiilooyinka: Dadka Botswana waxay ka kooban yihiin qabiilooyin kala duwan, oo ay ka mid yihiin BaTswana, BaKalanga, iyo BaKgalagadi.
Afafka: Afka rasmiga ah ee dalka waa Ingiriis, laakiin Setswana waa afka ugu badan ee dalka looga hadlo.
Diinta: Diinta ugu weyn ee dalka waa Kirishtaanka, laakiin waxaa sidoo kale jira dad aaminsan diimo dhaqameed iyo kuwo kale.
Waxyaalaha uu caanka ku yahay Dalka Botswana
Dalxiiska Duurjoogta: Botswana waa meel caan ku ah ilaalinta duurjoogta iyo dalxiiska, gaar ahaan aagga Okavango Delta oo ah dhul biyoodka ugu weyn Afrika.
Siyaasadda iyo Xasilloonida: Botswana waxay leedahay xasillooni siyaasadeed iyo dhaqaale oo ku dayasho mudan, waxayna leedahay nidaam dimuqraadiyadeed oo adag.
Dhaqanka iyo Fanka: Dalku wuxuu leeyahay dhaqamo qaas ah oo ay ku jiraan cayaaraha dhaqanka iyo muusigga.
Dhaqaalaha
Kororka Dhaqaalaha: Botswana waxay leedahay mid ka mid ah dhaqaalaha ugu kobaca wanaagsan Afrika, iyada oo ay ugu wacan tahay ka faa'iidaysiga dheemanka iyo xasilloonida siyaasadeed.
Wax-soo-saarka iyo Dhoofinta: Dheemanka iyo xoolaha nool ayaa ka mid ah waxyaabaha ugu waaweyn ee laga dhoofiyo dalka.
Adeegyada iyo Maalgashiga: Adeegyada, gaar ahaan adeegyada maaliyadeed iyo dalxiiska, ayaa sidoo kale door weyn ka ciyaara dhaqaalaha.
Nidaamka Siyaasadeed
Dimuqraadiyadda: Botswana waa dal dimuqraadi ah oo leh nidaam siyaasadeed oo ku saleysan doorashooyinka xorta ah iyo kuwa cadaaladda ah. Nidaamkaan wuxuu billowday ka dib markii ay xornimada qaateen sanadkii 1966.
Madaxweynenimada: Madaxweynaha Botswana waa madaxwaynaha qaranka iyo madaxa dowladda. Madaxweynaha waxaa doorta baarlamaanka ka dib doorashooyinka guud.
Baarlamaanka: Baarlamaanka Botswana wuxuu ka kooban yahay labada aqal, oo kala ah Golaha Shacabka (National Assembly) iyo Golaha Matalayaasha Qabaa'ilka (House of Chiefs).
Golaha Shacabka: Xubnaha Golaha Shacabka waxaa soo doorta shacabka doorashooyin guud oo dhacda afartii sanoba mar.
Golaha Matalayaasha Qabaa'ilka: Golaha Matayaasha Qabaa'ilka wuxuu ka kooban yahay madaxda dhaqameed ee qabaa'ilka kala duwan ee dalka. Waxay door ku leeyihiin talo-bixinta iyo sharci-dejinta dhaqanka.
Xisbiyada Siyaasadeed
Xisbiga Hantiwadaagga Dimuqraadiga ee Botswana (Botswana Democratic Party - BDP): Kani waa xisbigii ugu horreeyay ee dalka ka taliyo tan iyo intii ay xorriyadda qaateen. BDP waa xisbiga ugu weyn uguna saamaynta badan dalka.
Xisbiga Hantiwadaagga ee Dimuqraadiga (Botswana National Front - BNF): Waa xisbi mucaarad ah oo muhiim ah, oo mararka qaarkood helay taageero xoog leh oo ka dhanka ah BDP.
Xisbiyada Kale: Waxaa sidoo kale jira xisbiyo kale oo mucaarad ah sida Botswana Congress Party (BCP) iyo Botswana Movement for Democracy (BMD).
Doorashooyinka
Doorashooyinka Guud: Doorashooyinka guud ee Botswana waxay dhacaan afartii sanoba mar. Doorashooyinkani waa kuwa xorta ah oo cadaalad ah, waxaana si wayn looga qadariyaa dimuqraadiyadda dalka.
Doorashooyinka Golaha Matalayaasha Qabaa'ilka: Xubnaha Golaha Matalayaasha Qabaa'ilka waxaa soo doorta madaxda dhaqanka ee qabaa'ilka, iyagoo doorashadooda ku salaynaya hab dhaqameed.
Xasilloonida iyo Maamul-wanaagga
Xasilloonida Siyaasadeed: Botswana waxaa ka jirta xasillooni siyaasadeed oo soo jiidatay maalgashadayaasha caalamiga ah. Dalalka kale ee Afrika ayaa uga dayda nidaamka dimuqraadiyadeed iyo xasilloonida siyaasadeed.
Maamul-wanaagga: Botswana waxay ku caan tahay maamul-wanaagga iyo ka hortagga musuqmaasuqa. Hay’adaha dowladdu waxay u shaqeeyaan si hufan oo daah-furan.
Diblomaasiyadda iyo Xiriirka Caalamiga ah
Xiriirka Afrika: Botswana waxay leedahay xiriir wanaagsan oo ay la leedahay dalalka deriska ah iyo guud ahaan Afrika.
Xiriirka Caalamiga ah: Dalalka waaweyn sida Maraykanka iyo UK ayay yihihiin saaxiibo dhow. Sidoo kale, Botswana waxay xubin ka tahay ururrada caalamiga ah sida Qaramada Midoobay iyo Midowga Afrika.
Si guud, Botswana waxay leedahay nidaam siyaasadeed oo qaan gaar ah, oo ku dhisan dimuqraadiyad iyo xasillooni, taas oo ay ugu wacan tahay maamulka wanaagsan iyo hirgelinta doorashooyin cadaalad ah.
Dalalka Dariska la ah Botswana
Koonfur Afrika (South Africa): Botswana waxay xuduud dheer la leedahay Koonfur Afrika dhinaca koonfureed iyo koonfur-galbeed.
Namibia: Dhinaca galbeed, Botswana waxay xuduud la leedahay Namibia, waxaana ay wadaagaan xuduud dheer oo ay ku jiraan aagga Okavango Delta iyo Makgadikgadi Pans.
Zimbabwe: Botswana waxay xuduud la leedahay Zimbabwe dhinaca waqooyi-bari. Xuduudda labada dal ayaa dhowr meelood isugu tagta, gaar ahaan aagga Limpopo River.
Zambia: Inkasta oo ay xuduuddu aad u gaaban tahay, Botswana waxay leedahay xuduud yar oo ay la wadaagto Zambia dhinaca waqooyi. Xuduuddan waxay ku taallaa meesha ay ku kulmaan webiyada Zambezi iyo Chobe, meel u dhow magaalada Kazungula.
Xuduudahan ayaa si wanaagsan loo ilaaliyaa, waxaana inta badan ka dhaxeeya ganacsi iyo xiriir wanaagsan oo diblomaasiyadeed.
Madaxdi Dalka Soo Martay
Tan iyo markii ay xornimada qaateen sanadkii 1966, Botswana waxaa soo maray dhowr madaxweyne oo kaalin weyn ka qaatay horumarinta iyo xasilloonida siyaasadeed ee dalka. Waxaa ka mid ah:
Sir Seretse Khama (1966-1980):
Sir Seretse Khama wuxuu ahaa madaxweynihii ugu horreeyay ee Botswana kadib markii ay xornimada qaateen.
Intii uu xilka hayay, wuxuu ka shaqeeyay horumarinta dhaqaalaha iyo mideynta qabiilooyinka kala duwan.
Waxa uu si weyn u soo celiyay sumcadda iyo madaxbannaanida dalka.
Quett Ketumile Joni Masire (1980-1998):
Ketumile Masire wuxuu noqday madaxweynaha labaad ee Botswana kadib geeridii Seretse Khama.
Intii uu xilka hayay, wuxuu hormariyay dhaqaalaha iyo dimuqraadiyadda, isaga oo ku guuleystay in uu dalka ka dhigo mid ka mid ah kuwa ugu xasilloon Afrika.
Waxaa lagu xasuustaa inuu horumariyay waxbarashada iyo caafimaadka.
Festus Gontebanye Mogae (1998-2008):
Festus Mogae wuxuu noqday madaxweynihii saddexaad ee Botswana, wuxuuna xilka qabtay sanadkii 1998.
Mogae wuxuu xoogga saaray la dagaallanka cudurka HIV/AIDS iyo horumarinta dhaqaalaha.
Wuxuu helay abaalmarinta Ibrahim Prize ee hoggaaminta wanaagsan kadib markii uu xilka ka dagay.
Ian Khama (2008-2018):
Ian Khama, oo ah wiilkii Sir Seretse Khama, wuxuu noqday madaxweynihii afraad ee Botswana.
Intii uu xilka hayay, wuxuu xoogga saaray horumarinta adeegyada bulshada, ilaalinta duurjoogta, iyo kor u qaadidda amniga.
Wuxuu sidoo kale la dagaallamay musuqmaasuqa.
Mokgweetsi Masisi (2018-kii ilaa hadda):
Mokgweetsi Masisi wuxuu noqday madaxweynaha shanaad ee Botswana sanadkii 2018.
Masisi wuxuu xoogga saaray dib-u-habaynta dhaqaalaha, horumarinta waxbarashada, iyo ilaalinta caafimaadka bulshada.
Wuxuu sidoo kale qaaday tallaabooyin lagu xoojinayo dimuqraadiyadda iyo ilaalinta xuquuqda aadanaha.
Lacagta Dalka
Lacagta rasmiga ah ee Botswana waa Pula (BWP). Magaca "Pula" wuxuu ka yimid luqadda Setswana, wuxuuna macnihiisu yahay "roob" ama "duco". Roobku waa nimco qiimo badan oo aad looga qiimeeyo Botswana maadaama dalka uu yahay mid aan sidaa roob badan uga da'in.
Sidee Lagu Helaa Dhalashada Dalka
Helitaanka dhalashada Botswana waxaa lagu maamulaa shuruucda iyo habraacyada dejisan ee xukuumadda Botswana. Waxaa jira dhowr siyaabood oo lagu heli karo dhalashada Botswana:
Dhalasho Dabiici ah
Ku Dhalashada Botswana: Ilmo kasta oo ku dhasha gudaha Botswana wuxuu dhalashada dalka si toos ah u helayaa haddii waalidiintiisu yihiin muwaadiniinta Botswana.
Dhalashada Marka Waalid Midkiis uu yahay Muwaadin: Ilmo kasta oo ay dhaleen muwaadiniin reer Botswana ah, xitaa haddii uu ku dhashay dibadda, wuxuu xaq u leeyahay dhalashada Botswana.
Dhalasho Sharciyeed (Naturalization)
Sharciyeynta: Qofka aan muwaadin ahayn ee raba inuu noqdo muwaadin Botswana waxaa laga rabaa inuu buuxiyo shuruudaha soo socda:
Waa inuu dalka joogay ugu yaraan toban sano oo aan kala go' lahayn ka hor intaanu codsan dhalashada.
Waa inuu leeyahay dabeecad wanaagsan, isagoo aan gelin dambi ciqaabeed oo culus.
Waa inuu leeyahay aqoon ku filan oo ku saabsan dhaqanka iyo luqadda Setswana.
Waa inuu muujiyo inuu diyaar u yahay inuu noqdo muwaadin Botswana, oo uu qaato dhaarta daacadnimada iyo in uu u hoggaansamo sharciga dalka.
Dhalasho Guur
Guurka Muwaadin: Qofka aan muwaadinka ahayn ee guursada muwaadin reer Botswana ah wuxuu dalban karaa dhalashada Botswana, shuruudaha waxaa ka mid ah:
Waa inuu dalka joogay ugu yaraan shan sano ka dib guurka.
Waa inuu muujiyo inuu yahay qof dabeecad wanaagsan leh oo aan gelin dambi ciqaabeed oo culus.
Waa inuu muujiyo inuu leeyahay aqoon ku filan oo ku saabsan dhaqanka iyo luqadda Setswana.
Dhalasho Dib Ugu Noqosho (Descent)
Dhalasho ku Salaysan Waalid: Ilmo kasta oo uu dhalay muwaadin Botswana ah (ama ay dhaleen waalidiin reer Botswana ah), wuxuu xaq u leeyahay inuu noqdo muwaadin Botswana, xitaa haddii uu ku dhashay meel ka baxsan Botswana.
Habraaca Codsiga
Buuxinta Foomka Codsiga: Codsadaha wuxuu buuxinayaa foomka codsiga dhalashada oo laga heli karo xafiisyada socdaalka iyo jinsiyadda ee Botswana.
Bixinta Dukumentiyada: Codsadaha wuxuu soo gudbiyaa dukumentiyada lagama maarmaanka ah, oo ay ka mid yihiin:
Shahaadada dhalashada (haddii ay jirto).
Dukumentiyada cadeynaya muddada uu codsadaha joogay dalka.
Dukumentiyada muujinaya dabeecadda wanaagsan ee codsadaha.
Dukumentiyada muujinaya aqoonta luqadda iyo dhaqanka Setswana.
Xaqiijinta iyo Dib-u-eegista: Xafiiska socdaalka iyo jinsiyadda wuxuu xaqiijinayaa dukumentiyada iyo xogta la keenay, isagoo dib u eegaya codsiga.
Wareysi iyo Imtixaan: Mararka qaar, codsadaha waxaa laga qaadaa wareysi ama imtixaan lagu ogaanayo aqoonta luqadda iyo dhaqanka Setswana.
Go'aan Ka Gaadhista: Xafiiska socdaalka iyo jinsiyadda wuxuu go'aan ka gaadhayaa codsiga, wuxuuna ogeysiinayaa codsadaha natiijada.
Dhaarta Muwaadinimada
Dhaarta: Haddii codsiga la ansixiyo, codsadaha waxaa laga rabaa inuu qaado dhaarta muwaadinimada, isagoo ballanqaadaya inuu daacad u noqon doono dalka Botswana iyo inuu hogaansami doono shuruucda dalka.
Shakhsiyaadki la diriray Guumeystaha
Halganki gobannimodoonka ee Botswana waxaa hoggaaminayay shaqsiyaad geesiyaal ah oo door muhiim ah ka qaatay in dalka uu ka xoroobo gumeystihii Ingiriiska. Qaar ka mid ah shakhsiyaadka ugu caansan ee la diriray gumeystaha waxaa ka mid ah:
Seretse Khama:
Wuxuu dhashay 1-dii July 1921, wuxuuna ka soo jeedaa qabiilka BaMangwato. Wuxuu ahaa amiir ka soo jeeda qoys boqortooyo.
Khama wuxuu bartay sharciga, wuxuuna waxbarashadiisa ku soo qaatay Jaamacadda Fort Hare ee Koonfur Afrika iyo Balliol College ee Oxford, UK.
Wuxuu noqday hoggaamiyaha xisbiga Bechuanaland Democratic Party (BDP) sanadkii 1961, xisbigan ayaa markii dambe loo bixiyay Botswana Democratic Party.
Khama wuxuu noqday madaxweynihii ugu horreeyay ee Botswana markii ay xornimada qaateen 30-kii Sebtember 1966.
Hoggaamintiisa waxaa lagu xasuustaa inuu dalka u horseeday horumar iyo xasillooni siyaasadeed.
Ketumile Masire:
Wuxuu dhashay 23-kii July 1925, wuxuuna ka soo jeedaa qabiilka BaNgwaketse.
Masire wuxuu ahaa macallin iyo saxafi ka hor intii aanu gelin siyaasadda.
Wuxuu ka mid ahaa aasaasayaashii xisbiga Bechuanaland Democratic Party (BDP), wuxuuna noqday madaxweyne ku xigeen markii ay xornimada qaateen.
Masire wuxuu noqday madaxweynihii labaad ee Botswana sanadkii 1980 ka dib geeridii Seretse Khama, wuxuuna xilka hayay ilaa 1998.
Quett Ketumile Joni Masire:
Waxaa loo yaqaanay "Sir Ketumile Masire," waxaana la siiyay darajada ridda ee Ingiriiska.
Intii uu xilka hayay, wuxuu sii waday siyaasadda iyo horumarinta dhaqaalaha ee uu bilaabay Seretse Khama.
Philip Matante:
Wuxuu ahaa siyaasiga kale ee la diriray gumeystaha, wuxuuna hoggaaminayay xisbiga National Progressive Party (NPP).
Matante wuxuu door weyn ka qaatay in la abuuro wacyiga siyaasadeed iyo kacdoonka dadka reer Botswana.
Motsamai Mpho:
Wuxuu ahaa halgamaa kale oo muhiim ah, wuxuuna ahaa aasaasihii xisbiga People's Party (PP).
Mpho wuxuu si adag uga soo horjeeday gumeystaha wuxuuna ka shaqeeyay abaabulka iyo isku xirka dadka reer Bechuanaland.
Bathoen Gaseitsiwe:
Wuxuu ahaa hoggaamiye dhaqameed ka soo jeeda qabiilka BaNgwaketse.
Bathoen wuxuu door muhiim ah ka qaatay siyaasadda iyo halganka gobannimodoonka isagoo taageero u fidinayay dhaqdhaqaaqyada siyaasadeed.
Shakhsiyaadkan waxay muujiyeen geesinimo iyo hufnaan siyaasadeed, iyagoo ku hogaamiyay Botswana inay noqoto dal xornimo iyo horumar siyaasadeed ku naalooda. Halgankooda waxaa lagu xasuustaa sidii ay u mideeyeen dadka reer Botswana iyo sidii ay nabad iyo cadaalad ugu raadiyeen xornimada dalka.
Wargeyska RaadPost